Hazreti Mevlana čovjeka motri na temelju primarnih islamskih izvora, Kur'ana Časnog i sunneta Plemenitog Poslanika, alejhisselam. Dakle, motri ga u odnosu na ademovsku zbilju, odnosno duh (rûh) i dušu. I kako kaže:
گر به صورت آدمی انسان بُدی
احمد و بو جهل، خود یکسان بُدی
Da je čovjek čovjekom samo po vanjštini,
کور ظاهر در نجاسۀ ظاهرشت
کور باطن در نجاست سرست
Vanjska prljavština je zbog oka slijepoga.
U duši prljav je onaj srca slijepoga.
DERS 5
Mevlanino razumijevanje muzike
دلم را نالۀ سرنای باید
که از سرنای بوی یار آید
Mome srcu treba jecaj naja,
miris Dosta širi se iz njegova jecaja.
(Dīvān-i Šems: 699/ 1)
Ono na šta u Mesneviji hazreti Mevlana kontinuirano poziva čovjeka jeste da gradi kreativan odnos prema Bogu, samome sebi i svijetu u kojem živi jer je to preduvjet da prepozna u samome sebi, a potom i sačuva, vlastitu duhovnu autentičnost darovanu od Boga samo njemu. Upravo ta autentičnost i oslobađanje od konformizma, na čemu insistira Mevlana, može biti jedan od razloga zbog čega on ne oponaša ni vladajuće književne norme svoga vremena, te njegova Mesnevija ne počinje sa bismilom.
سرّ من از نالۀ من دور نیست
لیک چشم و گوش را آن نور نیست
U jecaju mome skrita tajna moja je,
al' oko i uho nemaju nur što tajnu razumije.
(M1: 7)
KOMENTAR: Kao što je kazano hazreti Mevlana u Mesneviji govori jezikom stanja /jezikom hala. Dakle, jecaj naja, kroz koji progovara tajna Mevlanina srca i duše, možemo čuti samo osjetilima srca, odnosno
فرق میان دعوت شیخ کامل واصل و میان سخن ناقصان فاضلِ فضل تحصیلیِ بربسته
(Farq miyān-e da'vat-e šejh-e kāmil-e vāsil va miyān-e sohan-e nāqisān-e fāzil-e fazl-e tahsīli-ye barbaste)
Razlika između pozivanja potpunoga šejha koji je dostigao stupanj sjedinjenja i govora manjkavih (koji su učeni) čija učenost 'zaleđava'
M5: 2484-2496
KOMENTAR NASLOVA:
بشنو از نی چون شکایت می کند از جدایی ها حکایت می کند
Slušaj ovaj naj kako žalom žaluje.
O rastanku priču svoju kazuje.
U uvodu I. džilda svoje Duhovne Mesnevije (Masnavī Ma’navī) hazreti Mevlana, između ostalog, kaže: „[…] Ovo (Mesnevija) je lijek za srca, ovo je razgaljivanje tuge, ovo je otkrivač Kur’ana, ovo je obilje opskrbe, ovo je popravljanje morala i ponašanja (ljudi). Ruke meleka, anđela, plemenitih časnih pisara dozvoljavaju da ovo rukama dodiruju samo čisti, jer je ovo objava od Gospodara svjetova” (Mesnevija 1, prijevod Ahmed O. Mešić: 29).
Ličnost Hazreti Mevlana Dželaluddina Rumija percepira se na razne načine. Naziva ga se najvećim pjesnikom sufijske poezije, filozofom, mistikom, najvećim psihologom ljudske duše i sl. Čini nam se da svaka od ovih percepcija zadire u samo jedan aspekt njegove ličnosti. Možda bi bilo najprikladnije njegovu ličnost motriti kroz prizmu Potpunog čovjeka (Insān-i kāmil), stoga što je Insān-i kāmil ogledalo u kojem se zrcali Univerzum, i čovjek kao njegovo središte, napose što hazreti Mevlana kaže:
گفتم آخر آینه از بهر چیست؟ تا بداند هر کسی کو چیست و کیست.
